در پیوند با پیشینه و اهداف پیمان شانگهای لازم به ذکر است که این سازمان به عنوان یک نهاد با نفوذ همکاری‌های منطقه‌ای، سازمانی میان‌دولتی است که در سال ۲۰۰۱ با هدف همکاری‌های چندجانبه امنیتی، اقتصادی و فرهنگی از سوی رهبران چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان تشکیل شد. هدف اصلی تشکیل سازمان شانگهای با توجه به ایفای نقش اصلی روسیه و چین در آن، برقراری موازنه در برابر نفوذ آمریکا و ناتو در منطقه بود که گرچه هنوز یک معاهده دفاعی چندجانبه به‌شمار نمی‌رود اما توانسته در بسیاری از معادلات منطقه‌ای و جهانی نقش موثری ایفا کند.

سازمان همکاری شانگهای در حال حاضر دارای هشت عضو دایم شامل کشورهای هند، قزاقستان، چین، قرقیزستان، پاکستان، روسیه، تاجیکستان و ازبکستان است. چهار کشور افغانستان، بلاروس، ایران و مغولستان نیز به عنوان عضو ناظر و ۶ کشور آذربایجان، ارمنستان، پادشاهی کامبوج، نپال، ترکیه و سریلانکا نیز از شرکای گفت‌ و گوی آن به شمار می روند.

به دلیل قرار گرفتن افغانستان در زمره اعضای ناظر و تحولات اخیر این کشور بی تردید یکی از مهمترین موضوع هایقابل طرح و گفت و گو در این اجلاس به این کشور ارتباط خواهد یافت. ضمن اینکه برخی اعضای سازمان همکاری شانگهای هم به دلیل مجاورت با افغانستان نمی توانند از تغییر و تحولات درونی آن چشم پوشی کنند.

در ارتباط با ایران، این نخستین باری است که رییس جمهوری جدید در اجلاس شانگهای شرکت می کند تا در متن و حاشیه نشست منافع ملی کشور را پیش ببرد. «سعید خطیب زاده» سخنگوی وزارت خارجه در آستانه اجلاس اظهار کرد که رییس جمهوری علاوه بر اینکه در اجلاس شانگهای شرکت می کنند دیدارهایدوجانبه ای با تعدادی از مقامات شرکت کننده در این نشست خواهند داشت و برنامه ریزی ها در این زمینه توسط دوستان ما و نهاد ریاست جمهوری در سفارت ایران در تاجیکستان در حال انجام است.

اما مهمترین اتفاقی که احتمال وقوع آن دور از ذهن نیست، تغییر عضویت ایران از ناظر به دایم است. جمهوری اسلامی ایران از سال ۲۰۰۵ تاکنون به عنوان عضو ناظر در سازمان همکاری شانگهای حضور دارد. برخلاف سال های قبل، امسال سیگنال های مثبتی برای این تغییر جایگاه به چشم می خورد.

چند روز پیش «بختیر خاکیموف» نماینده روسیه در امور سازمان‌ همکاری‌ شانگهای به خبرگزاری «تاس» گفت که مسکو انتظار دارد سران سازمان همکاری‌ شانگهای در اجلاس تاجیکستان درباره آغاز پذیرش ایران در این سازمان تصمیم‌گیری کنند. او در این رابطه گفت: روند پذیرش یک مرحله‌ای نیست. رویه خاصی در اسناد سازمان همکاری شانگهای پیش‌بینی شده است. ما انتظار داریم که در دوشنبه (پایتخت تاجیکستان)، شورای سران کشورهای عضو درباره آغاز پذیرش ایران در سازمان همکاری شانگهای تصمیم‌گیری کنند؛ این یعنی آغاز روند مذاکره برای توافق بر سر اسنادی که بر اساس آنها ایران به چارچوب قانونی و قراردادی سازمان همکاری شانگهای ملحق می‌شود.

همچنین «نظام الدین زاهدی» سفیر جمهوری تاجیکستان خردادماه در تهران اظهار کرد که رییس‌جمهوری این کشور پیش از این پیشنهاد عضویت دایم ایران در سازمان همکاری شانگهای را مطرح کرده بود اما پذیرش این موارد باید با رضایت همه کشورها باشد و اگر سایرین بپذیرند تاجیکستان هم از رضایت عموم در این مسالهجانبداری می‌کند. به گفته وی، تاجیکستان طی سال های ۲۰۱۲، ۲۰۱۳ و ۲۰۱۴ نیز پیشنهاد عضویت اصلی ایران در سازمان شانگهای را مطرح کرده است.

اینکه ایران به عضویت دایم سازمان همکاری های شانگهای تبدیل شود یک مزیت و فرصت مغتنمی برای هر دو طرف است. در ارتباط با منافع آن برای ایران باید گفت که تغییر جایگاه می تواند نقطه آغاز استراتژی عملگرایانه نگاه به شرق در سیاست خارجی جمهوری اسلامی باشد. از طرفی کشورهای عضو و ناظر سازمان همکاری شانگهای مجموعا بیشترین تولیدکننده و مصرف‌کننده انرژی در جهان هستند که با مساحتی در حدود یک چهارم سطح خشکی‌های زمین و حدود نیمی از جمعیت جهان، عملا موجب بر هم خوردن جهان تک قطبی مطلوب آمریکا و ایجاد توازن قدرت در جهان چند قطبی شده‌اند؛ مواردی که به وزن سیاسی تهران در جهان خواهد افزود.

کارشناسان بر این باورند حضور ایران به عنوان عضو دایم در این سازمان با توجه به فعالیت‌ ها و همکاری‌ های گسترده اعضای آن در حوزه‌های سیاسی، امنیتی، اقتصادی، بازرگانی، پولی-بانکی، انرژی و فرهنگی قطعا فضای مناسب‌تری را برای تعاملات بین‌المللی کشورمان فراهم خواهد آورد.

در مقابل، اعضای این سازمان نیز می توانند از حضور ایران در کنار خود بهره گرفته و به توسعه مناسبات با تهران اقدام کنند. جایگاه تعیین کننده ایران در معادلات منطقه ای و نفوذ تهران در خاورمیانه بر کسی پوشیده نیست. ضمن اینکه موقعیت ژئوپلیتیک، برخورداری از منابع عظیم انرژی و نیز جمعیت ۸۰ میلیونی، ایران را به بازیگری تعیین کننده در منطقه و جهان تبدیل کرده است که عضویت دایم ایران در سازمان شانگهای بسترساز بهره گیری اعضای سازمان از این پتانسیل ها خواهد شد.