بازی چوگان یکی از کهن ترین و زیبا ترین ورزش های ایران باستان بوده و ورزشی است نشاط آور و شادی بخش که جسم و روح انسان را نیرومند می سازد و همچنین به عنوان نخستین ورزش تیمی جهان شناخته شده است. ورزشی که در آن برعکس سایر ورزش های عهد کهن انسان ها علیه یکدیگر نبوده و بر سر توپ یا گوی به رقابت می پرداختند.

ورزش چوگان یک سنت فرهنگی ملی و بخشی از میراث، فرهنگ و هنر سرزمین ایران است که قدمت آن نزدیک به سه هزار سال قبل می رسد. چوگان زمانی بهترین وسیله برای پرورش توان رزم آوری شاهزادگان و بزرگ زادگان بوده و با توجه به اینکه آغاز و سرمنشأ پیدایش این ورزش متعلق به عهد باستان است، نام چوگان نیز از آن زمان به یادگار مانده است.

تاریخچه

نقشینه، سنگ نوشته ها و کتاب های عتیق به خصوص در عصر هخامنشی و ساسانی آکنده از نام اسب است. مورخین بازی چوگان را به عنوان کهن ترین بازی ورزشی جهان می شناسند و در همین راستا گواهانی در دست است که در حدود 600 سال پیش از میلاد مسیح  ایرانیان و تورانیان با فنون و قوائد بازی چوگان آشنا بودند.

چوگان به هنگام کشور گشایی داریوش اول در هند، در آن سرزمین رواج یافت و همچنین در دوره ساسانیان بخشی از فرهنگ و بازی‌های این دوره بوده‌است.

اسناد تاریخی نشان داده اند که شاه عباس چوگان باز بوده است و حتی پیش از اینکه به اصفهان بیاید در قزوین که پایتخت ایران بوده چوگان بازی می‌کرده است. همچنین میدان نقش جهان اصفهان برای چوگان بازی بنا نهاده شده بود.

چوگان در گستره تاریخ، فرهنگ و هنر ایران

همانطور که اشاره شد برخلاف امروز، چوگان در میان مردم ایران از جایگاه بسیار بالایی برخوردار بوده است و ایرانیان از هر فرصتی برای گوی زدن و شادی و نشاط استفاده می کردند. در مراسم نوروز باستانی و جشن های ملی و عروسی ها پیوسته این بازی انجام می شد و به بازیکنان برنده جوایزی اهدا می گردید.

چوگان بازی یادآور خاطرات شیرین زندگی مردم بوده است و به همین دلیل نقش و نگاره های این بازی پرشور در بسیاری از آثار فرهنگی هنری و صنایع دستی ایرانیان با شیوه های ابتکاری دیده می شود.

حضور چوگان در دربار خلفای عباسی نشان از تاثیر عمیق فرهنگ و آیین های ایرانی در جهان عرب دارد.

چوگان در شعر پارسی

یکی دیگر از سند های تاریخی برای پیگیری بازی چوگان در گستره فرهنگ و تاریخ ایران زمین اشعار بسیار غنی فارسی شاعران بزرگ است. شاعران بزرگ ایران برای بیان نکات اخلاقی، فرهنگی، اجتماعی، عرفانی، فلسفی و تاریخی از چوگان بازی و قوانین آن کمک گرفته اند و جالب است که در این زمینه تاکنون بیش از ده هزار بیت شعر جمع آوری شده است. شاعران بزرگی چون حلاج، فردوسی، سعدی، حافظ، مولانا، خیام نیشابوری، نظامی گنجوی، رودکی، ناصر خسرو و بسیاری دیگر از شعرا به خلق آثاری زیبا از گوی و چوگان پرداخته اند.

رودکی نخستین شاعری است که پس از اسلام از چوگان گفتگو می‌کند و فردوسی نیز فراوان از آن نام می‌برد. فردوسی قصه چوگان بازی سیاوش و افراسیاب را به نظم درمی‌آورد و در جای دیگری می‌گوید:

همه کودکان را به چوگان فرست،

بیارای گوی و به میدان فرست

هدف از بازی چوگان

چوگان بازی بی‌انگیزه‌ای نبوده‌است و کاملاً یک بازی استراتژیک است که آمادگی سوار و اسب را با هم نیاز داشته‌است. سوار و اسب در بازی چوگان مشق رزم می کرده‌اند. اسب وقتی مقابل مانعی قرار می‌گیرد، فرار می‌کند اما اسب چوگان به سمت مانع رفته و خود را در شرایطی قرار می‌دهد که سوار، چوگان بزند. اسبی که خود با شرایط چوگان باز در میدان تطبیق می‌دهد براحتی در میدان جنگ نیز حضور می‌یابد.

چوگان در سایر کشور ها

اروپاییان در زمان صفویان و در زمان استعمار خود در هند، با این بازی آشنا شدند و افسران انگلیسی نیز به طور حرفه‌ای چوگان را در باشگاه کلکته آموخته و با خود با انگلیس بردند. بعدها نیز ورزش‌هایی از قبیل گلف و هاکی پدید آوردند که دسته‌های استفاده شده در این بازی‌ها به همان چوب چوگان برمی‌گردد. در سال ۱۸۶۰ (میلادی) چوگان در انگلیس متداول می‌شود. سپس به آمریکای جنوبی می‌رود و به شدت رواج می‌یابد چنانکه اکنون چوگان در آمریکای جنوبی از همه جای دنیا بیشتر بازی می‌شود و طرفداران بسیاری نیز دارد.

در آغاز قرن 20 ام سایکس تاریخچه جالبی را از چوگان در کتاب ده هزار مایل در ایران منتشر کرد. وی داستان چوگان بازی سیاوش را از شاهنامه، خسرو و شیرین را از نظامی، باب چوگان زدن را از قابوس نامه و خلاصه چندین بیت از اشعار خیام، حافظ و چند شاعر دیگر را به انگلیسی ترجمه کرده است.

ورزش پادشاهان

چوگان را با عناوین مختلف از جمله "ورزش پادشاهان" یا "پادشاه ورزش ها" می شناسند، اما برای اینکه بتوانید چوگان بازی کنید نیازی نیست حتما پادشاه باشید. امکانات مورد نیاز چوگان چندان دور از دسترس نیست و به همین دلیل در سالیان اخیر این ورزش عمومیت یافته است. مهارت در این بازی مستلزم ترکیب توانایی های فیزیکی فرد و زبردستی در سوارکاری است. تاکتیک های این بازی به فوتبال و هاکی شباهت بسیاری دارد. سرعت، دقت، قوای جسمی و تیزبینی، لازمه موفقیت در مسابقات چوگان است.

قوائد و لوازم مورد استفاده برای بازی

یک بازی چوگان به ۶ دوره زمانی (چوکه) که هر کدام ۷ دقیقه می‌باشد تقسیم می‌شود. البته این استاندارد مربوط به کشور انگلستان می‌باشد ولی در آرژانتین و آمریکا این مدت زمانی به هشت قسمت تقسیم شده و بین هر چوکه استراحتی معادل۳ دقیقه و بین دو نیمه ۵ دقیقه در نظر گرفته می‌شود.

چوب چوگان دارای طولی معادل ۱۲۹ سانتیمتر می‌باشد که انتهای آن به صورت استوانه‌ای است. معمولاً برای ساخت آن از چوب بامبو یا چوب‌های سبک و مقاومی همچون چوب درخت خرمالو استفاده می‌شود. قطر توپ حدود نیز ۲۵/۸ سانتیمتر است و در حدود ۱۴۱-۱۲۷ گرم وزن دارد، جنس توپ از چوب بید و یا بامبو می‌باشد. البته در بازی‌های تمرینی از نوع پلاستیکی و فومی آن هم استفاده می‌شود.

چوگان برای امروز

بی تردید چوگان با بار فرهنگی دو هزار ساله خود شایستگی و استحقاق آن را دارد که با توجه بیشتری از سوی کشور ما روبرو شود. در زمان حاضر اصیل ترین ورزش جهان که ورزش ملی ما نیز هست و از قضا اخلاق و منش پهلوانی هم در آن لحاظ شده مورد بی مهری قرار گرفته است در حالی که امروز شاهد جو نه چندان مناسب و بروز مسائل غیر اخلاقی فراوانی در ورزش هایی مانند فوتبال هستیم، ورزش هایی مانند چوگان می تواند حقیقت و اصالت را به ورزش ما بازگرداند.

منابع:

مقاله-احیای زمین های چوگان براساس هندسه معماری ایرانی (زهرا معینی، دکتر باب الحوائجی)

مقاله-چوگان به سبک ایرانی (آ.آذرنوش)

سید حسین زینالی