شبکه گسترده ابزارهاي الکترونيکي هر روز بيش از گذشته در تار و پود زندگي بشر تنيده ميشود و او را به دنيايي جديد و فضايي مجازي وارد ميکند. اين ابزارها در کنار مزايا و فوايد فراوان، آسيبها و مشکلات گوناگوني را نيز به همراه دارد. زندگي در اين فضا تنها در صورتي رضايتبخش خواهد بود که اين آسيبها را بشناسيم و با برنامهريزي، تقويت اراده و احساس مسئوليت، اجازه ندهيم اين فرصت بزرگ، به تهديدي ويرانگر تبديل شود.
آسيبهاي اين فضا را ميتوان در گروههاي متعددي چون علمي، اخلاقي، فرهنگي، اجتماعي، رواني و جسماني دستهبندي و تحليل کرد. در اين يادداشت به برخي از آسيبهاي علمي و فکري ابزارهاي نوين ارتباطي ميپردازيم و بيان ساير عناوين را به فرصتهايي ديگر موکول ميکنيم.
مراحل رشد و تکامل اينترنت را بايد در قالب وب هاي سه گانه از جهان مجاز تا حقيقت دانست چه آنکه از نظر تاريخي فضاي مجازي مراحل سه گانه اي را به شرح زير تا به امروز پشت سر گذاشته است:
وب1: خبـــرهاي آمده را انســـان استفاده
مي کرد. مانند خبرگزاري ها.
وب 2: افراد هم توليد کننده و هم مصرف کننده بودند مانند توليد وبلاگ و وب سايت.
وب 3: فضاي آنلاين است مانند شبکه هاي اجتماعي که امروزه برخي از آن ها بالاي يک ميليارد کاربر (بالاتر از هر شبکه ماهواره اي) دارد. که آسيب هاي مرتبط با فضاهاي نوپديد شبکه هاي اجتماعي به صورت جداگانه در يادداشت ديگري در آينده بررسي خواهد شد.
نکته مهم آنکه فضاي مجازي نسل سوم، در حقيقت ديگر فضاي مجازي نيست، حقيقت مجازي است. زيرا در اين فضا مي توان برحقيقت افراد و وروح وروان آن ها تاثير گذاشت.
آسيب هاي فردي و اجتماعي
در کنـــار مزاياي پيش گفته، آسيب هاي متعدد فردي و اجتماعي آن را نيز نبايد از نظر دور داشت همان گونه که از سوي منابع رسمي همواره در اين باره اعلام و هشدار داده مي شود. از جمله اهم آسيب هاي اين فضاي نوظهور را به صورت محدود اين گونه مي توان برشمرد:
1.وجود بالاي200 هزاز ويروس رايانه اي، در يافت نزديک به 80/ پيام هاي آنلاين افراد 13 تا 17 سال از افراد ناشناس، حمله هکر ها هر 39 ثاتيه يک بار به کامپيوتر هاي متصل به اينترنت و خطرات آشکار و پنهان ديگري که هر لحظه در حال افزايش است.
2. به دليل روبرو شدن کاربران با جذابيت و تنوع غير قابل وصف در جستجوهاي اينترنتي و عدم امکان تحليل يافته ها، سر درگمي و بحران معرفتي و رنگ باختن اخلاق و معنويت در کنار دلبستگي هاي کاذب، از ديگر آثار فراگير جهت مخاطبان عمومي اين فضا به حساب مي آيد.
3.به صورت خاص تر درمباحث فرهنگي، عدم توجه به مالکيت فکري و معنوي افراد و سازمان ها در حوزه هاي مختلف علمي و هنري بدون هرگونه رد پاي مسئوليت پدير و تعهد آور و همچنين به چالش کشيدن نرخ مطالعه کتاب و مجلات معتبر و به طور طبيعي ورشکستگي صاحبان اين گونه مشاغل، مي تواند از نتايج ناگوار فضاي مجازي اخلاق زده باشد.
4. و در سطح کلان تر و استراتژيک بايد توجه داشت از آنجا که اينترنت فضاي جولان و قدرت نمايي کشورهاي طراح و پردازنده آن است، طبيعي است که هم در صدد القاي فرهنگ خود بر ديگر فرهنگ ها و عقائد
باشند و هم مکاتب و تفکرات مخالف خود را بر نتابند و به انحاي متعدد به تقابل
با آنها برخيزند، از اين رو با توجه به اينکه مديريت اطلاعات اين گونه فضاها در اختيار آنهاست، مي بينيم بسياري از اخبار در موتور هاي بزرگ
جستجو گر، مربوط به اسلام هراسي است. اما در سوي ديگر فيلم هاي ضد اسرائيلي
معمولا حذف و کنار گذاشته مي شود.
اگر چه فناوري اطلاعات و شبکه جهاني اينترنت نقش بسيار مؤثري در پيشرفت تحقيقات علمي و دسترسي به منابع آموزشي و پژوهشي ايفا کرده است، اما همين ابزار را ميتوان مانعي بزرگ در برابر رشد علمي بسياري از افراد بهشمار آورد. چرا که گسترش اســـتفادههاي نادرست از فضـــاي مجازي، مشکلات متعددي را در مسير تحصيل، تحقيق و آگاهي آنها بهوجود آورده است. برخي از اين مشکلات عبارت است از:
1. اتلاف وقت و بيبرنامگي
جذابيتها و جنبههاي سرگرمکننده فضاي مجازي آنچنان ما را به خود مشغول ميکند که گذشت زمان را از ياد ميبريم و تا به خود ميآييم ميبينيم که مدتي طولاني را صرف وبگردي، چت و گشت و گذار در شبکههاي اجتماعي کردهايم. با اين شرايط، طبيعي است که بخش مهمي از برنامههاي تحصيلي و علمي دانشآموزان و دانشجويان دچار اختلال شود و ساعات فراواني از وقت مفيد افرادي که وظيفه اصلي آنها مطالعه و تحصيل است، به بيهودگي بگذرد.
2. پراکندگي ذهن و جلوگيري از تمرکز
در اختيار داشتن هر يک از ابزارهاي ارتباط با فضاي مجازي به معني در دسترس بودن براي ديگران و آگاهي لحظه به لحظه از اخبار، مطالب و حوادث گوناگون است. با اين شرايط، عملا فرصتي براي خلوت کردن با خود، تمرکز بر يک موضوع و مطالعه دقيق باقي نميماند. اين در حالي است که بدون رها کردن فکر از پراکندگي و جمع کردن حواس، موفقيت در فعاليتهاي علمي ممکن نيست. برخي بررسيها نشان داده است با وجود مزاياي فراوان جزوهنويسي رايانهاي، دانشجوياني که در کلاس با استفاده از رايانه همراه جزوه مينويسند، معمولا به خاطر درگير شدن با ديگر موضوعات، دچار افت در يادگيري ميشوند.
3. مواجهه با اطلاعات بياعتبار
سهولت توليد و عرضه اطلاعات در فضاي مجازي، آن را به اقيانوسي بيکران از انواع مطالب درست و غلط تبديل کرده است. اگر چه با هر بار پهن کردن تور جستجو در اين دريا، يافتههاي فراواني به چنگ ميآيد، اما ارزش و اعتبار اين مطالب، يکسان نيست. مدل ذهني عموم مردم اينگونه شکل گرفته است که وقتي مطلبي را به صورت مکتوب در جايي ميبينند، براي آن ارزش بيشتري نسبت به مطالب شفاهي قائل شوند و حتي اگر زودباور نباشند، آنچه خواندهاند، ناخودآگاه در ذهنيت آنها تأثير ميگذارد. حضور مستمر در شبکههاي اجتماعي و قرار گرفتن در معرض دادههاي گوناگون فضاي مجازي، اين تأثيرپذيري را بهمراتب بيشتر ميکند.
4. کاهش کيفيت تحقيقات علمي
دسترسي آسان به اطلاعات و منابع علمي فرصت بزرگي را براي گسترش و تعميق تحقيقات پژوهشگران فراهم ميسازد. با اين حال، افرادي که انگيزه و مهارت کافي در بهرهگيري صحيح از اين منابع ندارند، همين فرصت را به تهديدي براي پيشرفت علمي خود تبديل ميکنند و در فعاليتهاي تحقيقاتي به کپي کردن و رونويسي مطالب آماده رو ميآورند. متاسفانه با گسترش ابعاد زندگي در فضاي مجازي، رواج اين روش در ميان دانشآموزان و دانشجويان افزايش يافته و به مانعي در برابر رشد واقعي آنها تبديل شده است.
5. تزلزل در باورها
اطمينان و استحکام در باورها، زندگي را سرشار از آرامش، نشاط و انگيزه ميکند. همانگونه که باقي ماندن در شک و ترديد، نتيجهاي جز سستي و اضطراب ندارد. ويژگيهاي فضاي مجازي آن را به کانوني براي طرح افکار و نظرات متفاوت و ايجاد ترديد و شبهه در باورهاي اساسي انسان تبديل کرده است. مواجهه با اين مطالب اگر به بررسي، تفکر و مطالعه بيشتر و انتخاب بهتر بينجامد، بسيار مبارک و مفيد خواهد بود. چرا که استحکام واقعي باورها و اطمينان حقيقي، تنها در پرتو شک و گزينش دوباره حاصل ميشود. اما از آنجا که اکثر افراد پس از برخورد با پرسشها يا مطالب ترديدآفرين از کنار آن بيتفاوت ميگذرند، حضور در اين فضا بهصورت ناخواسته، بنيانهاي فکري آنان را متزلزل ميسازد.
راهکارها
با توجه به نکات فوق و آسيب هاي پيش گفته، به چند راهکار ( که در حقيقت يادآوري به حساب مي آيند) جهت استفاده سالم تر از اين فضا بخصوص براي جوانان عزيز اشاره مي شود:
1.به بحث هاي ديني و اعتقادي که علم واطلاعات کافي درباره آن ها نداريم حتي الامکان به عنوان طرف بحث و مناظره ورود نکنيم، بخصوص در تالارها وانجمن هاي گفتگو که اين گونه بحث ها براي کساني که مسلط بر مسائل ديني و مذهبي نيستند گاه شکننده است، زيرا بوده اند جوانان متدين و معتقدي که با انگيزه دفاع از باورهاي مذهبي خويش به اين فضاها کشيده شدند اما به خاطر عدم توان مقابله و جواب به سيل هجومي شبهات وارده از سوي مخالفان، صدماتي در حوزه باورهاي اعتقادي و روحي بر آن ها وارد شد.
2.آشنايي با افراد ناشناس در فضاي مجازي را زمينه ارتباطات خارج از اين فضا مانند دوستي و ازدواج قرار ندهيم، اين هم از آسيب هاي جدي و پردامنه دنياي اينترنت بوده، که گاه موجب اغفال جوانان شده، يا مواردي از آن ها که به قصد ازدواج مسير ارتباط را ادامه دادند، و به آسيب هاي متعددي گرفتار شدند.
3. مطالب و نکات بدست آمده از فضاي مجازي را نبايد مبناي قضاوت و تصميم گيري خويش قرار دهيم، چرا که امروزه يکي از راه هاي گسترش شايعه در مسائل سياسي، اجتماعي و حتي پزشکي استناد به برخي از اين اخبار و حوادث به فضاي عمومي اينترنت و همچنين شبکه هاي اجتماعي بوده، در حالي که اين گونه منابع نمي توانند از اعتبار و قوت لازم برخوردار باشد، که اين خود آسيب هاي اجتماعي و اخلاقي متعددي را در پي خواهد داشت. که به حراج گداشتن آبروي ديگران يکي از آن هاست.
4. استفاده از سايت ها و مجموعه هاي علمي شناخته شده داخلي و بين المللي مرتبط با رشته و علايق علمي، فرهنگي و اجتماعي راهکاري موثر در سلامت رواني افراد جامعه خواهد بود. امروز در دنيا و ازجمله در ايران پايگاه هاي بسيار ارزشمندي در حوزه هاي مختلف علمي، اجتماعي و صنفي طراحي و راه اندازي شده است. که براي سليقه ها وگرايش هاي مختلف جامعه قابل استفاده است.
اميد است جوانان عزيز با درک درست از اين نعمت و فرصت فراهم آمده که قابليت هاي مثبت فراوان آن غير قابل انکار بوده و درحقيقت چاقويي دو لبــه است، ضمن بهره برداري هــاي لازم، ازآسيب هاي فردي و اجتماعي آن بتوانند خود را مصون و سالم نگهدارند. که اين با مديريت خانواده ها و نهادينه کردن اصول اخلاقي و اعتقادي ميسر خواهد بود.