در عصر حاضر وسايل ارتباط جمعى به گونه‌اى چشمگير گسترش و تكامل يافته اند و از اين رو، کل دنیا زير پوشش امواج رسانه‌ها قرار گرفته است و زندگى انسان به گونه‌اى شگرف از كاركرد رسانه‌ها تاثير می‌پذيرد. افزايش اطلاعات و آگاهى‌هاى عمومى يكى از پيامدهاى اين پديده است و این امر موجب مطرح شدن موضوعى مهم به نام افكار عمومى است.
افكار عمومى، تجلّى اراده انبوه مردم است كه در تحوّلات و رويدادهاى مهم كشورها سهمى بس مهم برعهده دارد. در باور بيشتر جامعه شناسانِ وسايل ارتباط جمعى و به ويژه كارشناسان امور سياسى، در بسيارى موارد، افكار عمومى پايه و علّت تصميم‌هاى سياسى است. (1)
امروزه، شناخت افكار عمومى، چگونگى شكل گيرى و عوامل مـوثـر در آن، اهميتى افزون‌تر يافته است؛ چونان كه سازمانها و موسسه‌هاى آموزشى و پژوهشى عريض و طويل با هزينه‌هايى هنگفت و امكاناتى در خور، ضمن تربيت دانشجويان و دانش‌پژوهان، به گردآورى اطلاعات درباره افكار عمومى و به تجزيه و تحليل و سنجش اين موضوع شگرف می‌پردازند.
از جمله پديده‌هايى كه به گونه‌اى مستقيم با افكارعمومى مرتبط است، وسايل ارتباط جمعى اسـت. اما در این مقاله به چگونگى شكل گيرى و عوامل موثر بر تكوين افكار عمومى در جامعه اسلامى مى پردازيم.
امروزه در كشورها افكار عمومى، نيرويى سترگ به حساب مى‌آيد و دولتها و كارگزاران كشورها، حتى در نظام‌هاى سياسى خودكامه، ناچارند به آن توجه كنند. در برخى موارد افكار عمومى چنان مهم و نيرومند است كه تصميم گيران و رهبران كشورها جز پيروى از آن چاره‌اى ندارند. (1)    
دكتر عبدالحميد ابوالحمد در كتاب مبانى علم سياست، از افكار عمومى به عنوان يكى از نيروهاى موثر در سياست ياد كرده است.(1) دكتر كاظم معتمدنژاد نيز بر اين باور است كه اهميت روزافزون افكار عمومى در اعمال قدرت سياسى موجب شده است كه رهبران دولتى براى جلب همكارى و حمايت مردم به تمايلات آنان توجه كنند و براى تامين خواستها و نيازهاى جامعه همت گمارند.(2)   
اگر چه خاستگاه مطالعات علمى افكار عمومى در غرب شناخته شده و دانشمندان غـربـى از پيشگامانِ تعريف و تبيين اين پديده محسوب شده‌اند، اما در هزار و چهارصد سال قبل، هنگامى كه خورشيد اسلام از مكه بر گيتى تابيدن آغاز كرد، در تعاليم حياتبخش اسلام در قرآن و سيره نبى اكرم، افكار عمومى به عنوان عنصر نظارت اجتماعى بر رفتار فرد و حكومت در قالب فريضه امر به معروف و نهى از منكر مورد عنايت و توجه قرار گرفت. استخراج مصاديق و موارد آن از متن كتاب و سنت مستلزم پژوهش و تحقيق دقيقى است كه از حوصله بحث ما خارج است و ما در اين قسمت بـه چگونگى شكل گيرى و عوامل موثر بر تكوين افكار عمومى در جامعه اسلامى می‌پردازيم.
تكوين افكار عمومى در جامعه اسلامى
در جامعه اسلامى، علاوه بر تاثير رسانه‌هاى گروهى و ديگر عوامل شناخته شده درافكار عمومى، برخى عوامل ديگر نيز وجود دارند كه در تكوين هدايت افكار عمومى نقش موثرى ايفا مى‌كنند و اين عوامل مختصبه جوامع اسلامى بوده و نظاير آنها را در جوامع غير اسلامى نمی‌بينيم.برخى از اين عوامل عبارتند از:
تريبون نماز جمعه: نماز جمعه از عوامل موثر در شكل گيرى و هدايت افكار عمومى سالم در جامعه اسلامى می‌باشد. مطالبى كه در خطبه‌هاى نماز جمعه در زمينه‌هاى مختلف عنوان مى‌گردد، علاوه بر حضور مستقيم مردم، به وسيله رسانه‌هاى ارتباط جمعى در سطح گسترده‌اى منتشر مى‌شود. به لحاظ معنويت حاكم بر پايگاه نماز جمعه، نفوذ و تاثير آن در افكار عمومى جامعه اسلامى بسيار عميق و گسترده است.
خطيب نماز جمعه به لحاظ برخوردارى از مقبوليت و شان و منزلت والا در نزد عموم و به لحاظ برخوردارى از نفوذ كلام، با تبيين و تشريح مسائل سياسى، اقتصادى، اجتماعى و فرهنگى كـه بـا جامعه مسلمين در ارتباط است، نقش اساسى را در روشنگرى جامعه ايفا می‌كند. در حالى كه چنين كاركردى را در هيچ يك از نهادهاى تبليغاتى و ارتباطاتى جهان غرب نمى‌توان يافت كه تا اين ميزان از نفوذ و تاثير برخوردار باشد.
مسجد و اثر آن در افكار عمومى: كانون همايش و اجتماع مسلمانان و مركزى براى هدايت افكار عمومى به سوى نيكى و سعادت است. مسجد نهاد مقدسى است كه از كاركرد بسيار اساسى و مهم در پهنه تاريخ تمدن اسلامى برخوردار بوده و خاستگاه جنبشهاى اسلامى و قيام هاى تاريخ ‌ساز عليه حكومت‌هاى فاسد و ظالم در سرزمينهاى اسلامى بوده است. در طول تاريخ، مسلمانهـا در مساجد گرد هم مى‌آمدند و ضمن مشورت و تبادل افكار، به بررسى مسائل مهم جامعه و تصميم گيرى و چاره انديشى در امور مى‌پرداختند.
مردم با شركت در مساجد به سخنان امام جماعت و سخنرانان گوش ‍ فرامى‌دهند و بدين وسيله آيينه ذهن و دل خود را هر روز با كلام الهى و ائمه معصومين جلا مى‌بخشند و اين فرايند به لحاظ مداومت و استمرار، در باورها و قلبها رسوخ كرده و در رفتارهاى مردم نفوذى عميق پيدا مى‌كند.  مساجد در ايـران، شبكه وسيعى را تشكيل مى‌دهند كه وعاظ، خطبا و مبلّغين روحانى حتى در دورافتاده‌ترين نقاط اين سرزمين با توده مردم رابطه برقرار مى‌كرده و با بسيج افكار عمومى، قدرت اسلام را در مقاطعى همچون انقلاب اسلامى، دفاع مقدس و ديگر مقاطع تاريخ به نمايش ‍ گذاشته‌اند. در دوران مبارزات توده مردم عليه رژيم شاهنشاهی پهلوى، شبكه سراسرى مساجد و روحانيون محلى در عمل به صورت يك تشكيلات سازمانى كارآمد به طور وسيعى در خدمت رهبر انقلاب قرار گرفتند.
آيات عظام و مراجع تقليد: علماى اسلام به ويژه در مذهب تشيع، در تكوين و هدايت افكار عمومى موثرند؛ زيرا علماى اسلام در ميان مسلمانان از شان و منزلت والايى برخوردار مى‌باشند و نظريات و كلام آنان به طور وسيع و عميق در افكار عمومى نفوذ و تاثير دارد. اين تاثير به حدى است كه در برخى موارد حتى اثرات رسانه‌هاى گروهى همچون راديو، تلويزيون و مطبوعات را خنثى مى سازد. در این زمینه می توان به تاثیرات محدود رسانه‌ها و تاثیرات زیاد رهبران فکری اشاره کرد.
قدرت علما و مراجع تقليد در بسيج افكار عمومى در مقاطع مختلفى از تاريخ معاصر جهان اسلام، به ويژه در منطقه خاورميانه واضح و مبرهن است. فتواى مرجع تقليد عالم تشيع، آيت اللّه میرزای شيرازى در تحريم توتون و تنباكو كه به موجب آن افكار عمومى به طور يكپارچه عليه حكومت قاجار بسيج شد و نيروى استبداد و استعمار را به زانو درآورد، نمونه‌ای روشن از نقش‍‌علماى تشيّع در بسيج و هدايت افكار عمومى مى‌باشد.(3)
اساسا، شكل گيرى اغلب جنبش‌هاى ضداستعمارى و ضداستبدادى در ايران و منطقه مديون نقش علماى اسلام و قدرت آنان در بسيج افكار عمومى مى‌باشد كه از ميان آنها، مى‌توان به نهضت مشروطيت به رهبری آیت الله طباطبایی و بهبانی، ملّى شدن صنعت نفت آیت الله کاشانی در کنار دکتر مصدق، قيام پانزده خرداد 1342، انقلاب اسلامى ايران و رويدادهاى دوران جنگ تحميلى عراق عليه ايران اشاره كرد.(4)
امروزه نقش آيات عظام و مراجع تقليد در جامعه ايران در بسيج افكار عمومى، هدايت و سمت گيرى آن نسبت به مسائل داخلى و سياست خارجى، مسائل اقتصادى و فرهنگى ترديدناپذير است.(5)
همچنان که شاهد هستیم در جوامع اسلامی همانند کشور عزیزمان، علاوه بر رسانه‌های گروهی، عناصر دیگری نیز برای شکل‌دهی افکار عمومی وجود دارد که این عناصر با دین و مذهب این جوامع  مرتبط است. به طوری که از دیربازو علی الخصوص از دوره قاجار به این طرف نقش روحانیت در شکل دهی افکار عمومی خیلی قوی بوده به طوری که ما شاهد قیام‌هایی با رهبری روحانیت در تاریخ کشورمان هستیم. بنابراینمساجد به عنوان پایگاه شکل گیری افکار عمومی و روحانیون و آیات عظام به عنوان شکل دهنده افکار عمومی نقش موثری در جوامع اسلامی دارند.
1-مبانى علم سياست، عبدالحميد ابوالحمد، ص 283 و 287.
2-وسايل ارتباط جمعى، كاظم معتمدنژاد، ج 1، ص 156.
3- تحريم تنباكو: اولين مقاومت منفى در ايران، ابراهيم تيمورى، ص 103.
4- تحليلى بر انقلاب اسلامى، منوچهر محمّدى، ص 93.
5- سياست خارجى جمهورى اسلامى ايران؛ بيژن ايزدى، ص 171.