خراسان‌جنوبی نیز از این مسئله مستثنی نیست. از قرن‌های گذشته تا به امروز سنت‌های بسیار زیبایی در بیرجند و درمیان و طبس و خوسف و سایر شهرستان خراسان‌جنوبی برقرار بوده که برخی از آنان تا همین امروز در نقاطی از استان اجرا می‌شود.

معرفی این آداب و رسوم با تأکید بر این نکته صورت می‌گیرد که بسیاری از آنان جنبه اجتماعی داشته و در شرایط شیوع کرونا اجرای آن توصیه نمی‌شود.

تغییر سبک زندگی در ماه رمضان برای تسهیل روزه‌داری

سید احمد برآبادی، مسئول حوزه پژوهش میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان‌جنوبی در این زمینه گفت: مردم خراسان‌جنوبی از دیرباز سبک زندگی خود در ماه رمضان را تغییر می‌دادند.

وی اظهار کرد: به عنوان مثال زنان روستایی قبل از ماه رمضان نان خانگی می‌پختند که در ماه مبارک و در شرایط روزه‌داری با وجود هوای گرم و جلوی آتش مجبور به پختن نان نباشند.

مسئول حوزه پژوهش میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان‌جنوبی بیان کرد: مردان خانواده نیز معمولاً بعد از خوردن سحری و اقامه نماز صبح فعالیت‌های خود به ویژه کسب و کارهای یدی را آغاز می‌کردند تا بتوانند قبل از ظهر به منزل برگردند و با وجود گرما و با دهان روزه مجبور به کار نباشند.

برآبادی با اشاره به اینکه همه این تغییر سبک زندگی‌ها در راستای تسهیل روزه‌داری صورت می‌گرفت، بیان‌کرد: افطاری دادن‌ها و اطعام نیازمندان نیز از دیگر آداب و رسوم مردم خراسان‌جنوبی در ماه مبارک رمضان است.

وی ادامه داد: از دیگر سنت‌های دیرین مردم خراسان‌جنوبی در ماه مبارک رمضان بیدار کردن دوستان و همسایگان برای سحر ماه مبارک رمضان است.

سنت طبل‌زنی

مسئول حوزه پژوهش میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان‌جنوبی با بیان اینکه یکی از این سنت‌های مردم دیار خاوران برای بیدار کردن افراد جهت سحری سنت طبل زنی است، گفت: در این سنت با طبل زنی در نیمه شب افراد از نزدیک بودن سحر مطلع می‌شدند.

برآبادی اظهار کرد: این سنت در بسیاری از شهرستان‌های خراسان‌جنوبی رواج داشته است و بیش از همه رد پای این سنت را در شهرستان طبس می‌توان مشاهده کرد.

در گذشته‌های دور مراسم طبل زنی در ماه مبارک رمضان جهت آگاه کردن مؤمنان در هنگام سحر در شهرستان طبس رایج شده بود. انجام این امر یکی از نیات واقفان آن «محمدباقر خان عماد الملک» است که تاریخ موقوفه عمادالملکی به سال ۱۳۰۰ هجری قمری بر می‌گردد و ماندگاری آن نیز به دلیل موقوفه بودن و اجرای نیات خیر واقف است.

آلات و وسایل طبل زنی ماه مبارک رمضان در طبس عبارتند از: پنج قطعه ظرف استوانه‌ای شامل سه عدد کاسه به نام «چاشنی» و سه ظرف استوانه‌ای به نام‌های «سرنواز»، «بردست» و «آلیاژی» که معمولاً ترکیبی است از «مس و نقره» و با استفاده از پوست گاو و بر روی ظروف فوق طبل‌ها را آماده می‌کردند.

مکان به صدا درآمدن طبل‌ها تا پیش از زلزله سال ۱۳۵۷ طبس، در بالای کاروانسرای میدان امام (ره) در طبس بوده و امروزه در بالای حسینیه عماد الملک انجام می‌گیرد.

طبل‌ها جز غنایم جنگی میر محمدخان یکی از حاکمان پیشین طبس است و در نبردی که بین او و جعفرخان پدر لطفعلی خان زند در می‌گیرد، به غنیمت گرفته می‌شود. پس از شکست جعفرخان در جنگ، این طبل‌ها مدتی در محل دیوان خانه حاکم شهر طبس غیر قابل استفاده بوده است، تا اینکه به پیشنهاد عماد الملک یکی از فرزندان میرمحمد خان که فرد خیری بوده و به آبادانی اهمیت می‌داده، طبل‌ها به همراه یک عراده توپ، در اسحار ماه مبارک رمضان برای اعلان بیدارباش مؤمنان به کاربرده شد؛ به نحوی که طبل‌ها در سه نوبت نواخته شود و مؤمنان را برای شب زنده داری و خوردن سحری بیدار کنند.

در کنار اینها از یک عراده توپ هم در قدیم استفاده می‌شده که حدود چهل سال است، آن عراده دیگر کاربردی ندارد. اما طبل‌ها بیش از ۱۵۰ سال است که برای بیدارباش مؤمنان به کار می‌رود.

در مجموع چهار نفر در نواختن طبل مشارکت دارند که طی سالیان متمادی افراد متعددی این کار را انجام می‌داده‌اند. مراسم طبل زنی در طبس در سه مرحله اجرا می‌شود:

اولین طبل در چهار ساعت پیش از اذان صبح است و روی طبل یک بار چوب زده می‌شود.

پس از یک ساعت استراحت پشت سرش طبل دو زده می‌شود و دو چوب به علامت دو ساعت مانده به اذان صبح زده می‌شود و طبل سه یک ساعت مانده به اذان صبح به مدت یک ربع نواخته می‌شود.

در پایان مراسم، سه چوب زده می‌شود به نشانه اینکه مؤمنان متوجه شوند، یک ساعت به اذان صبح باقی مانده است. پس از آن طبل‌ها کنار گذاشته می‌شود و طبال ها برای سحری خوردن به سمت خانه می‌روند. پس از یک ساعت اذان می‌گویند تا شبی دیگر.

از سال ۱۳۱۸ تا کنون در مدت ماه مبارک رمضان، مراسم طبل زنی هرشب و سه بار اجرا می‌شود. یکی از دلایلی که این طبل‌ها همچنان نواخته می‌شود، ابتکاری است که مرحوم عماد الملک به کاربرده و وقف نامه‌ای را تنظیم نموده و مشخص کرده چه کسانی مشغول طبالی و چه کسانی زنبورک چی و مشغول شلیک توپ و نیز چه کسانی فنجان کش یا پنگان کش بوده‌اند.

در وقف نامه‌ای که در زمان عماد الملک تنظیم شده، برای هریک از افراد مقرری تعیین شده که همچنان تا امروز این وقف از طرف متولی امور عماد الملک پایدار است.

اکنون با آنکه زنگ انواع ساعت‌ها، تلفن‌های همراه و زمان سنج تلویزیون برای بیدار کردن مردم با هم رقابت می‌کنند، طبالان در طبس هنوز منادیان بی رقیب سحرخیزان اند و با خلوص نیت بدین کار عشق می‌ورزند و این آئین مذهبی را زنده نگه می‌دارند.

مراسم طبل زنی طبس به شماره ۱۸۹ در فهرست میراث معرفی کشور به ثبت رسیده است.

رمضان امسال بدون سنت «رمضوخوانی»

مسئول حوزه پژوهش میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان‌جنوبی همچنین در ادامه  با اشاره به اینکه از دیگر سنت‌های دیرینه ماه رمضان در خراسان‌جنوبی سنت «رمضو خوانی» است، افزود: اجرای این سنت بیشتر توسط نوجوانان کم سن و سال صورت می‌گرفت.

برآبادی بیان‌کرد: در سنت رمضو خوانی این نوجوانان به درب منازل رفته و اشعاری با محوریت موضوعاتی چون یاد خدا، خبر از آمدن ماه رمضان، مدح حضرت رسول اکرم (ص) و ائمه معصومین (ص) می‌خواندند و در بخش انتهایی درخواست خود را برای دریافت هدیه‌ای از صاحب خانه مطرح می‌کردند.

وی با اشاره به اینکه رمضو خوانی بیشتر در شهرستان بیرجند رواج داشته است، یادآور شد: تأکید مجدد بر این است که با توجه به شیوع بیماری کرونا در سال جاری کودکان و نوجوانان به هیچ وجه مبادرت به انجام سنت «رمضو خوانی» نکنند.

رمضان خوانی معمولاً در نیمه دوم ماه رمضان با سه هدف خبر رسانی برای ماه رمضان، انجام حرکت فرهنگی که برای مردم شور و نشاط به وجود می‌آورد و نیز جمع‌آوری نذورات مردمی و مصرف کردن آن در امور خیر برگزار می‌شود.

پس از نماز و افطار عده‌ای از پسران نوجوان و جوان در دسته‌های ۴ تا ۶ نفری که یک نفر سرگروه است و استاد نامیده می‌شود به درب خانه‌های همسایه‌ها و به ویژه توانگران و اغنیا رفته و به امید گرفتن تنقلات و یا وجه نقد، اشعاری خاص می‌خواندند که در اصطلاح محلی به آن رمضانی می‌گویند.

خواندن اشعاری در مدح حضرت محمد (ص) و حضرت علی (ع) و رباعی‌هایی در مرثیه ائمه اطهار از جمله اشعار خوانده شده در مراسم «رمضانی خوانی» است. پس از خواندن اشعار، صاحب خانه شیرینی، تنقلات، میوه و یا وجه نقد هدیه می‌دهد. پس از دریافت نذورات، گروه برای اهل منزل دعا کرده به منزل دیگری می‌روند و رمضانی خوانی را دوباره شروع می‌کنند. به این گونه که «اُستاد» ابتدا، دعا می‌خواند و شاگردان بعد از هر جمله‌ی او «اَمّین» می‌گویند. بعد از دعا، استاد مراسم را با یادی از حضرت محمد (ص)، حضرت علی (ع) و دیگر امامان ادامه می‌دهد و اشعاری در مرثیه ائمه اطهار می‌خواند.

در پایان مراسم، اعضای گروه بخشی از نذورات را بین خود و مابقی آن را بین نیازمندانی که مورد نظر آنهاست تقسیکرونام می‌کنند و به دست آنان می‌رسانند.

مراسم رمضان خوانی به شماره ۸۱۱ در تاریخ چهارم بهمن ماه ۹۱ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

سنت‌های ماه رمضان در خراسان‌جنوبی نشان از پیوند دیرینه مردمان این دیار با دین و مذهب دارد. از موضوع اشعار رمضوخوانی تا همت برای بیدار کردن دیگران جهت سحری نشان از عمق دینداری مردم دیار خاوران از صدها سال پیش است.