پيشرفت‌هاى سريع علوم تجربي، رياضي، فنى و علوم انساني، به‌ويژه علوم تربيتي، روانشناسى و تکنولوژى آموزشى در جهان امروز، ايجاب مى‌کند که معلمانِ تمام دوره‌هاى مختلف تحصيلى به‌طور مستمر به دانش‌افزائي، خودسازى و کسب مهارت‌هاى لازم در انتقال عناصر فرهنگى به نسل آينده بپردازند و کودکان، نوجوانان و جوانان را با حاصل تحقيقات و تجربيات و نوآورى‌هاى بشرى با استفاده از شيوه‌ها، فنون و ابزار مناسب آشنا سازند. اين امر معمولاً در دو شکل آموزش پيش از خدمت (تحصيل در مراکز تربيت‌معلم) و ضمن خدمت انجام مى‌پذيرد و در آموزش ضمن خدمت نيز از روش‌هاى حضوري، نيمه‌حضوري، مکاتبه‌اي، خود‌آموزي، آموزش راديوئى و تلويزيونى و غيره استفاده مى‌شود.
در مبحث دوره های ضمن خدمت اشکالاتی که بر آموزش های ضمن خدمت وارد است به قرار زیر است که امیدوارم مورد توجه مسئولان آموزش و پرورش قرار گیرد:
1. اشکالات و کمبودهای دوره‌های آموزش ضمن خدمت و راهکارهایی برای رفع و بهبود آنها یکی از اساسی ترین مسایل دوره های آموزش ضمن خدمت دروس در سیستم آموزش و پرورش ایران تفاوت آن با مفهوم واقعی آموزش ضمن خدمت و نیز تفاوت آن با آموزش های حین خدمت سایرسازمانها، ادارات و شرکت هاست. اما نگاهی گذرا به وضعیت آموزش ضمن خدمت در سیستم آموزش و پرورش بیانگر این نکته است که آموزش های ضمن خدمت معلمان یا در ایام تعطیل برگزار می‌شود و یا در ساعات و زمانی که معلم تدریس ندارد. بنابراین معلم که باید استراحت کرده و به فکرتهیه و آماده کردن درس جلسه بعد باشد با تنی خسته در کلاسها شرکت می‌کند که در این صورت نتایج و اهداف مورد نظر عاید او نمی‌شود.
2. با توجه به بحث رتبه بندی همکاران، برای ساعات ضمن خدمت ،تشویق های لازم در نظر گرفته شود تا رغبت آنها برای این کلاسها افزایش یابد. متاسفانه طرح 176 ساعت که شامل پاداش یک ماه حقوق و تعجیل در گروه بود، چند سالی است که اجرا نمی شود، هیچ الان مدتی است که هزینه برگزاری دورهای ضمن خدمت از جیب معلمان پرداخته می‌شود.!
3. مدرّسان دوره: معمولاً مدرسانی که برای تدریس در دوره های ضمن خدمت تعیین می‌شوند، از میان خود معلمان انتخاب می‌شوند. اطلاعات این معلمان در حد همکاران خود یا اندکی بیشتر می‌باشد. چرا که حوزه فعالیتشان در همان بافتی است که دیگر معلمان دارند. همچنین رسم بر این است که که برای دوره های آموزش ضمن خدمت معلمان ابتدایی، از معلمان دوره راهنمایی و یا دبیرستان و برای دوره های راهنمایی از معلمان دوره دبیرستان به عنوان مدرس استفاده می‌شود. به همین ترتیب برای دوره های دبیرستان از معلمانی که مدارک بالاتری نسبت به بقیه دارند استفاده می‌شود. به عنوان مثال معلمی که در مقطع دبیرستان تدریس می‌کند و به عنوان مدرس دوره «بررسی کتب درسی....... دوره راهنمایی» انتخاب شده چگونه می‌تواند در مورد کتابی که در عمر خود تدریس نکرده و با آن سروکار نداشته به اظهار نظر پرداخته و مطالب مشکل زای آن را بیان کند. از طرفی معمولا دوره‌ها بدون برنامه ریزی قبلی اجرا می‌شود و مدرس فقط یک یا دو روز قبل از شروع دوره خبردار می‌شود که به عنوان مدرس انتخاب شده است. بنابراین نمی‌تواند مطالب خود را آنگونه که باید آماده و منسجم کند.
راه حل پیشنهادی می‌تواند این باشد که برگزاری یک دوره آموزش ضمن خدمت باید از هر نظر از قبل برنامه ریزی شود. مدرسان باید آموزشهای لازم در مرکز مربوطه دیده و در جریان مطالب روز قرار گرفته و برای این برنامه آمادگی داشته باشند. می‌توان از چند مدرس برای یک دوره استفاده کرد تا کارآیی لازم حاصل شود، برای بحث های تئوریک باید از استادان دانشگاهها دعوت به همکاری کرد. مدرسان را باید 15 روز تا یک ماه قبل در جریان دوره قرار داد تا دست به تحقیق زده و منابع و مطالب خود را برای دوره آماده کنند. در دوره هایی که به صورت کارگاهی برگزار می‌شود برای بازدهی بیشتر باید 2 مدرس بکار گرفته شود: یک مدرس اصلی و دیگری به عنوان مدرس دستیار که وظیفه او سرکشی و کنترل شرکت کنندگان در انجام تکالیفی که در کلاس داده می‌شود و نیز آماده سازی مواد آموزشی و کمک به مدرس در بکارگیری و راه اندازی وسایل کمک آموزشی می‌باشد. نقش مدرسان می‌تواند به تناوب عوض شود.
4. منابع و کتابهای دوره: معمولاً در دوره های ضمن خدمت که به صورت حضوری برگزار می‌شود هیچ منبع و یا کتابی در اختیار شرکت کنندگان قرار نمی‌گیرد. مدرس از منابع مختلف و پراکنده مانند: اینترنت و یا کتابهای چند سال گذشته مطالبی را آماده کرده و به شرکت کنندگان ارایه می‌کند. در مواردی که مدرس به معرفی منبعی می‌پردازد مدت زمان زیادی برای تهیه آن لازم است. معرفی و در دسترس داشتن یک منبع واحد برای یک دوره باعث وحدت و انسجام آن می‌شود. بهترین و ساده ترین راه حل این می‌تواند باشد که قبل از شروع دوره کتابها و منابع مورد نیاز دوره در اختیار شرکت کنندگان قرار بگیرد و یا حداقل در جلسه اول در اختیار شرکت کنندگان قرار گیرد. برای دوره های ضمن خدمت باید بطور دقیق و شفاف نام منابع یا فصولی که باید تدریس شود، همراه نام دوره معرفی گردد. منابع دست اول و کتابهای تازه منتشر شده در مورد موضوعات مربوطه می‌تواند شرکت کنندگان را در جریان اطلاعات جدید و بروز قرار داده و در کیفیت آموزشی تاثیر داشته باشد. این مشکل در شهرستانها و منطقی که دور از مرکز استان بوده و دسترسی به منابع مشکل می‌باشد نمود بیشتری دارد.
5.تسهیلات آموزشی و رفاهی: کلاسهای دوره های ضمن خدمت معمولا پرترافیک بوده و تعداد افراد شرکت کنندگان بین 30 تا 60 نفر می‌باشد. حتی هنگام ابلاغ دوره تاکید می‌شود که در صورت به حد نصاب نرسیدن تعداد شرکت کنندگان دوره برگزار نخواهد شد. معمولا حد نصاب 30 نفر می‌باشد که ناشی از امکانات ضعیف و ناکافی برگزارکنندگان دوره می‌باشد. کلاسهای آموزش ضمن خدمت که بصورت کارگاهی هم تشکیل می‌شود باید جمعیتی بین 10 تا 20 نفر را دارا باشد. جا دادن 45 نفر در یک کلاس با هیچ یک از اصول علمی آموزشی سازگار نیست. در کلاسهایی که بصورت کارگاهی تشکیل می‌شود هرچه جمعیت کلاس بیشتر باشد کیفیت و بازده آن پایین می‌آید. در ساعات تنفس بین کلاسها تغذیه مناسب باید در اختیار شرکت کنندگان قرار گیرد. معمولا رسم بر این است که در مدارس و مراکز آموزش ضمن خدمت در ساعات تنفس فقط با یک لیوان چای از شرکت کنندگان یا معلمان پذیرایی می‌شود. ناگفته پیداست که از نظر علمی چای قوای جسمی را تحلیل می‌برد. بین ساعات تنفس باید به معلمان و شرکت کنندگان غذای گلوکزدار مانند: کیک ، شکلات، کشمش و یا میوه های شیرین داده شود، چرا که دارای اثر انرژی زایی سریع بوده و مغز را فعال کرده و از خستگی می‌کاهد. نکته قابل بحث در اینجا این است که مشکل تغذیه این نیاز اولیه به تعبیر مازلو هنوز بعد از سالها در مدارس هم حل نشده است. هنوز بودجه ای برای تغذیه معلم در ساعاتی که در مدرسه حضور دارد در نظر گرفته نشده است. معمولا چایی که در مدارس به معلمان داده می‌شود هزینه اش را خود معلمان از جیب خود می‌پردازند. شاید بحث در باره آموزش ضمن خدمت بدون بحث در باره مسایل اولیه و اساسی که هنوز حل نشده است بیهوده بنظر برسد.از نظر امکانات و مواد کمک آموزشی از قبیل کامپیوتر، دیتا پروژکتور، تلویزیون، کتابخانه تخصصی و غیره دو مشکل بروز می‌کند.کلاسهای آموزش ضمن خدمت به علت پرجمعیت بودن و نبود امکانات رفاهی و آموزشی جذابیت کافی نداشته و انگیزه شرکت کنندگان برای شرکت در این نوع کلاسها بیشتر کسب امتیازات اداری است. در صورتی که اگر کلاسها کم جمعیت بوده و مراکز دارای امکانات رفاهی مناسب در شان معلمان باشند و از جذابیت کافی برخوردار بوده و با کیفیت بالا برگزار شود انگیزه برای کسب امتیازات اداری در حاشیه قرار خواهد گرفت.
6.زمان و محل اجرای دوره: معمولاً زمان اجرای دوره‌ها یا تعطیلات تابستان می‌باشد و یا روزهایی که معلمان تدریس ندارند. همچنین دوره‌ها به صورت فشرده برگزار می‌شود و معلمان روزانه بین 6 تا 10 ساعت آموزشی در کلاس می‌نشینند. این باعث می‌شود که شرکت کنندگان کارآیی لازم را نداشته و نتوانند آنطور که باید از کلاس سود ببرند. یک راه حل برای رفع این نقیصه این می‌تواند باشد که دوره‌ها در حین تدریس معلمان تشکیل شده و روزانه حداکثر 4 ساعت آموزشی یا یک جلسه کارگاهی باشد. محل دوره نباید مدارس باشد بلکه محیطی کاملا متفاوت و آرام با امکانات رفاهی خوب باشد. دیده می‌شود که در مواردی دوره های ضمن خدمت را حتی در کلاسهای خالی دانشکده‌ها یا ادارات دیگر هم برگزار می‌کنند.
7.ارزشیابی دوره: امتحانات آخر دوره های آموزش های ضمن خدمت یا برگزار نمی شود ویا اگر برگزار می‌شود بسیار فرمالیته و برای رفع تکلیف می‌باشد. در دوره های برگزار شده بندرت دیده شده که کسی از شرکت کنندگان نمره مردودی بیاورد. معمولا همه شرکت کنندگان چه آنهایی که در تمام جلسات شرکت کرده و چه آنهایی که درحداقل جلسات حضور داشته اند نمره قبولی و گواهی دریافت می‌کنند. شاید یکی از علل این وضعیت نبود منبع و یا کتابی واحد برای دوره می‌باشد. حال جای این سوال خالی است که آیا با چنین وضعیت ارزشیابی دوره برگزاری آزمون در پایان دوره های آموزش ضمن خدمت ضروریست؟ !
8. دوره های غیر حضوری: معمولاً دوره های غیر حضوری با معرفی کتابی که حاوی اطلاعاتی مفید در زمینه های مختلف باشد معرفی می‌گردد. برسی کتابهای معرف شده یک به وضوح مشخص است که این کتابها بیشتر در مورد مسایل عمومی دور می‌زند. این منابع معمولاً بیشتر منابع عمومی در باره مذهب، اجتماع، روانشناسی، روش های تدریس، مسایل شرعی می‌باشد. معیار انتخاب منابع روشن و شفاف نمی باشد. اگر منابع بیشتر تخصصی باشد شاید بهتر جواب داده شود. انتخاب کتابهایی که در دنیا در صدر فروش کتاب باشد بهتر خواهد بود. کتابهای معرف شده بیشتر در مورد مسایل مذهب مانند نماز، مهدویت، پیامبر دور می‌زند. یا قرائت و حفظ قرآن می‌باشد. مساله مهم تر نحوه اجرای امتحان این کتاب می‌باشد؛ که معمولاً با تقلب در جلسات و بدون نظم برگزار می‌شود.
9.توصیه‌ها و نتایج: این مسأله که معلمان چگونه می‌توانند از آخرین یافته های علمی در یادگیری یاددهی برای کمک به تدریسشان و بهبود آن سود ببرند، موضوعی اساسی و مهم می‌باشد. قبل از هر چیز باید موقعیت اجتماعی معلمان تقویت شده و فقط به پاداش های معنوی بسنده نشده و آموزش معلمان با جدیت دنبال شود. دورنمای توجه ویژه به کیفیت آموزش دروس در مدارس ایران سیر نزولی را می‌پیماید. در پایان امیدوارم که مدیران ارشد آموزش و پرورش برای به روزآوری اطلاعات معلمان، جهت برگزاری دوره های ضمن خدمت معلمان، اقدامات لازم را انجام فرمایند تا شاهد مدارس پویاتر و معلمان با انگیزه بیشتری باشیم. « منابع محفوظ است».
